Zastarelost je pravni institut koji podrazumeva protek određenog vremenskog perioda nakon čega prestaje mogućnost da se neko pravo ostvaruje prinudnim putem – preko suda ili drugog nadležnog organa. Institut zastarelosti se primenjuje i u krivičnom pravu i to u dva oblika: kao zastarelost krivičnog gonjenja i kao zastarelost izvršenja krivične sankcije.
Zastarelost krivičnog gonjenja
Zastarelost krivičnog gonjenja nastupa onda kada protekne zakonom propisano vreme tokom kojeg nadležno tužilaštvo ne pokrene ili ne završi postupak. Koliko je vremena potrebno da protekne kako bi nastupila zastarelost krivičnog gonjenja zavisi od težine krivičnog dela i zaprećene kazne za to delo. Krivično gonjenje ne može se preduzeti kad protekne:
- 20 godina od izvršenja krivičnog dela za koje se po zakonu može izreći kazna zatvora preko 15 godina;
- 15 godina od izvršenja krivičnog dela za koje se po zakonu može izreći kazna zatvora preko 10 godina;
- 10 godina od izvršenja krivičnog dela za koje se po zakonu može izreći kazna zatvora preko 5 godina;
- 5 godina od izvršenja krivičnog dela za koje se po zakonu može izreći kazna zatvora preko 3 godine;
- 3 godine od izvršenja krivičnog dela za koje se po zakonu može izreći kazna zatvora preko 1 godine; i
- 2 godine od izvršenja krivičnog dela za koje se po zakonu može izreći kazna zatvora do 1 godine ili novčana kazna.
Kada nastupi zastarelost krivičnog gonjenja, osumnjičeni više ne može biti krivično gonjen. Ukoliko zastarelost nastupi tokom trajanja krivičnog postupka, u zavisnosti od faze u kojoj je nastupila zastarelost, dolazi do odbacivanja krivične prijave, obustave istrage, obustave krivičnog postupka ili odbijajuće presude. Trenutak od kojeg počinje da teče rok zastarelosti jeste trenutak kada je učinjeno krivično delo, odnosno od trenutka kada je nastupila posledica krivičnog dela ukoliko do toga dođe nakon što je preduzeta radnja izvršenja krivičnog dela.
Od trenutka kada je počeo da teče rok zastarelosti isti može biti prekinut bilo kojom procesnom radnjom nadležnog organa koja je usmerena na otkrivanje krivičnog dela ili na otkrivanje i gonjenje učinilaca krivičnog dela. Do prekida dolazi i onda kada učinilac učini podjednako teško ili teže krivično delo. Sa svakim prekidom zastarelosti, rok zastarelosti počinje da teče iznova. Međutim, bez obzira na prekide zastarelosti, zastarelost krivičnog gonjenja nastupa u svakom slučaju ukoliko protekne dvostruko vreme koje je potrebno za zastarelost krivičnog gonjenja – tzv. apsolutna zastarelost.
Zastarelost izvršenja krivičnih sankcija
Zastarelost izvršenja krivičnih sankcija podrazumeva nemogućnost da se osuđeni pošalje na izdržavanje izrečene kazne ukoliko to nije učinjeno u zakonom predviđenom roku.
Izrečena kazna ne može se izvršiti kad protekne:
- 20 godina od osude na kaznu zatvora preko 15 godina;
- 15 godina od osude na kaznu zatvora preko 10 godina;
- 10 godina od osude na kaznu zatvora preko 5 godina;
- 5 godina od osude na kaznu zatvora preko 3 godine;
- 3 godine od osude na kaznu zatvora preko 1 godine; i
- 2 godine od osude na kaznu zatvora do 1 godine, na novčanu kaznu, na kaznu rada u javnom interesu, ili na kaznu oduzimanja vozačke dozvole.
Kazna maloletničkog zatvora ne može se izvršiti ako je proteklo:
- 10 godina od osude na maloletnički zatvor preko 5 godina;
- 5 godina od osude na maloletnički zatvor preko 3godine; i
- 3 godine od osude na maloletnički zatvor do 3 godine.
Navedeni rokovi se odnose na zastarelost izvršenja izrečene glavne kazne i isti počinju da se računaju od dana pravnosnažnosti presude kojom je izrečena kazna. U slučaju da je izrečena sporedna kazna (novčana kazna i kazna oduzimanja vozačke dozvole), rok zastarelosti iznosi 2 godine. Postoje i posebni rokovi zastarelosti izvršenja izrečenih mera bezbednosti koji se razlikuju u zavisnosti od toga o kojoj meri bezbednosti se radi.
Zastarelost se prekida svakom radnjom nadležnog organa koja se preduzima radi izvršenja kazne i svakim prekidom zastarevanje počinje ponovo da teče. Zastarelost izvršenja kazne nastaje u svakom slučaju kad protekne dvostruko vreme koje se po zakonu traži za zastarelost izvršenja kazne (tzv. apsolutna zastarelost). U slučaju nastupanja apsolutne zastarelosti, započeto izvršenje kazne se obustavlja.
Nemogućnost nastupanja zastarelosti krivičnog gonjenja i izvršenja kazne
Postoje i krivična dela na koja se ne primenjuje institut zastarelosti krivičnog gonjenja i zastarelosti izvršenja izrečene kazne. Radi se o najtežim krivičnim delima koja se mogu podeliti u tri grupe :
- krivična dela iz grupe krivičnih dela protiv čovečnosti i drugih dobara zaštićenih međunarodnim pravom – genocid, zločin protiv čovečnosti, ratni zločin protiv civilnog stanovništva, ratni zločin protiv ranjenika i bolesnika, ratni zločin protiv ratnih zarobljenika, organizovanje i podsticanje na izvršenje genocida i ratnih zločina;
- krivična dela za koja je propisana kazna doživotnog zatvora; i
- krivična dela za koja po ratifikovanim međunarodnim ugovorima zastarelost ne može da nastupi.
